Pierwsza polska radiowa transmisja mszy świętej i towarzyszące jej okoliczności

Msza fonogeniczna

Maciej Szczepaniak, Msza fonogeniczna. Pierwsza polska radiowa transmisja mszy świętej i towarzyszące jej okoliczności, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Wydział Teologiczny, Poznań 2013, ss. 296, ISBN 978-83-63266-81-3


W latach 1925-1927 powstały pierwsze polskie rozgłośnie radiowe do powszechnego odbioru w Warszawie, w Krakowie i w Poznaniu. Od samego początku w działalność broadcastingową Radia Poznańskiego wpisały się transmisje mszy świętych z katedry na Ostrowie Tumskim. Stały się one trwałym punktem programu i szybko zagościły na antenie Polskiego Radia. Było to możliwe dzięki decyzji podjętej przez arcybiskupa gnieźnieńskiego i poznańskiego Augusta Hlonda, na którą duży wpływ mieli niewątpliwie ks. Stanisław Adamski oraz kierownictwo poznańskiej rozgłośni – Kazimierz Okoniewski, Franciszek Łukasiewicz i Zdzisław Marynowski. W ten sposób, używając sformułowań bp. Stanisława Okoniewskiego, brata pierwszego dyrektora Radia Poznańskiego, na falach eteru mogły popłynąć „dźwięki uroczystych nabożeństw”, „krzepiących słów kaznodziei”, „błogosławieństwo Boże po ziemi polskiej” – „ci, co od miesięcy, może od lat nie widzieli kościoła, starcy, mieszkańcy zapadłych okolic, [odczuwali] jakby prąd życia nowego”, kiedy słyszeli „bicie dzwonów i poważny głos organów”. Stosunkowo szybko – jak pisał kard. Hlond – radio stało się „sprzętem codziennym”, „codziennym wieściarzem i wychowawcą”. „Z zabawki, z czegoś niezwykłego, luksusowego i odświętnego, stało się przedmiotem codziennego użytku (…) – kto raz ustawił w swoim domu odbiornik, choćby najprymitywniejszy detektor, ten nigdy już [nie mógł obyć się] bez tego cierpliwego, dyskretnego przyjaciela”.


Kardynał Hlond podjął decyzję o transmisjach mszy świętych bez porozumienia ze Stolicą Apostolską, i – jak się później okazało – wbrew stanowisku wyrażanemu przez Piusa XI i Kongregację Świętego Oficjum. Negatywna opinia papieża wysłana do pobliskiej Pragi w odpowiedzi na zapytanie tamtejszego ordynariusza zaowocowała na długie lata przerwaniem transmisji śpiewanych mszy świętych za pośrednictwem aparatu radiofonicznego w Czechosłowacji. Czasochłonny proces akceptacji tej formy apostolstwa został wymuszony bardziej przez praktykę niż przez podjęte w Watykanie decyzje. Nawet pozytywna opinia teologa Świętego Oficjum i Kongregacji Świętych Obrzędów z 1936 roku nie doczekała się oficjalnej publikacji.

Ustawiony po raz pierwszy 16 kwietnia 1927 roku w poznańskiej katedrze mikrofon Radia Poznańskiego zainaugurował długoletnią historię polskich transmisji nabożeństw, trwającą do dzisiaj, choć przerwaną najpierw przez II wojnę światową, a później przez lata komunistycznej niewoli. Po transmisji rezurekcji słuchacze mogli śledzić przebieg uroczystości w Niedzielę Zmartwychwstania Pańskiego i w Poniedziałek Wielkanocny (17 i 18 kwietnia 1927 roku) – były to pierwsze w historii polskiej radiofonii transmisje mszy świętej na antenie radiowej. Uznawana do tej pory za pierwszą polską transmisję mszy audycja z 3 maja 1927 roku była w rzeczywistości pierwszą mszą retransmitowaną także przez rozgłośnie Polskiego Radia w Warszawie i w Krakowie.

Poznańskie transmisje znalazły miejsce na antenie radiowej z jednej i podstawowej przyczyny – były fonogeniczne, żywe, nadawały się do słuchania. Duża w tym zasługa muzyki w liturgii, która w poznańskiej katedrze stała na najwyższym poziomie. Poznański Chór Katedralny pod dyrekcją ks. Wacława Gieburowskiego starał się malować śpiewem „wysokości i szczęścia nieba, niskość i grozę czeluści piekielnych, głębokie skupienie gorącej modlitwy” wyrażone w kompozycjach Palestriny i innych wybitnych twórców. Transmisje nabożeństw stały się w ten sposób również audycją wpływającą na kształtowanie polskiej kultury muzycznej, przekazywały bogactwo liturgii katolickiej, obejmującej chorał gregoriański, polifonię i polską pieśń kościelną, imponowały subtelnością i potęgą brzmienia, były próbą znalezienia charakterystycznego dla Poznania stylu radiowego. Można powiedzieć, że radiofonia publiczna dawała w ten sposób świadectwo obecności Boga w przestrzeni kultury, a nie ponad nią czy w opozycji do niej.

Fonogeniczność poznańskie audycje zawdzięczały także gronu doświadczonych kaznodziejów, których przepowiadanie stało się ważnym wkładem w apostolstwo radiowe. Radio Poznańskie przyjęło na siebie funkcję kościelnej ambony, było miejscem głoszenia nauki, nie tyle do rzeszy zgromadzonych w jednym miejscu ludzi, co raczej do indywidualnego odbiorcy otwartego na słowo Boże. Kazania wnosiły w przekaz radiowy treści ewangeliczne, pomagały wytworzyć nastrój religijny, umożliwiały Kościołowi realizowanie celów ewangelizacyjnych i misyjnych, a także celów pastoralnych – zwłaszcza w odniesieniu do duszpasterstwa ludzi chorych i starszych. Poznańskie audycje były bliskie koncepcji ewangelizacji radiowej, rozumianej jako sprzyjanie rozwojowi religijnemu, duchowemu i kulturalnemu osoby ludzkiej, dawały odbiorcom poczucie uczestnictwa w życiu społecznym, umożliwiały wsłuchiwanie się w dźwięki liturgii sprawowanej w miejscu historycznym, w katedrze pierwszego biskupa na ziemiach polskich i nekropolii pierwszych władców i królów Polski. Dla ludzi przyzwyczajonych do „słuchania” mszy świętej jedynie we własnym kościele parafialnym, położonym być może z dala od wielkich miast, musiało to być z pewnością nowe i interesujące przeżycie.

Decyzja abp. Augusta Hlonda, umożliwiająca natychmiastowe podjęcie transmisji muzyki kościelnej i kazań z poznańskiej katedry, z pewnością niosła ze sobą także zagrożenia. Wobec niebezpieczeństwa profanacji liturgii, która mogła być słuchana w niestosownym miejscu i emitowana w niewłaściwym kontekście, czy też obawy lekceważenia obowiązku uczestnictwa we mszy świętej w niedziele i święta, nie pozostawało jednak nic innego, jak przekazywanie wiernym pouczeń i wyjaśnień. Kardynał Hlond prosił o to kapłanów tuż po inauguracji transmisji („w związku zaś ze śpiewami liturgicznymi i kazaniami nadawanymi z katedry poznańskiej pouczy Wielebne Duchowieństwo wiernych, że wysłuchanie tychże śpiewów i kazań nie zwalnia od obowiązku sumienia słuchania mszy świętej w kościele w niedziele i święta”). Zachęta – podchwycona natychmiast przez popularyzujące opowiadanie opublikowane na łamach „Przewodnika Katolickiego” – była zadaniem na lata, o czym świadczy apel ks. Michała Sopoćki z 1936 roku („duszpasterze u nas mają wymagać od wiernych możliwie sumiennego uczęszczania do kościołów na mszę, nie zaś zadowalania się tylko nabożeństwem radiowym”).

Historia archidiecezji poznańskiej i historia polskiej radiofonii spotkały się na progu narodzin rozgłośni, którą postrzegano jako dobro dla całego społeczeństwa wielkopolskiego – jej udziałowcami były wyłącznie związki samorządowe, powiaty i miasta. Zbudowane od podstaw za pieniądze społeczne Radio Poznańskie przyjęło na siebie odpowiedzialną funkcję uczestnictwa w życiu Kościoła lokalnego, a prymas Polski i jego współpracownicy dostrzegli potrzebę obecności sprawowanej liturgii i treści ewangelicznych w programie radiowym. Z perspektywy czasu można wysunąć tezę, że była to udana próba przyjaznej współpracy Kościoła ze środkami społecznego przekazu, próba nowatorska i trwała, daleko wykraczająca poza granice jednego kościoła, rozgłośni, miasta i regionu.
 

Spis treści
Wstęp
Rozdział I. Teologiczno-kanoniczny kontekst decyzji o transmisji nabożeństw
1. Nowy arcybiskup gnieźnieński i poznański
1.1. Nominacja nowego arcybiskupa gnieźnieńskiego i poznańskiego
1.2. Działania abp. Augusta Hlonda w latach 1926-1927
2. Decyzja w kontekście wątpliwości
2.1. Kanoniczny aspekt decyzji o transmisji mszy świętej
2.2. Negatywna opinia papieża i Kongregacji Świętego Oficjum
2.3. Rozstrzygnięcie wobec przemian kulturowych

Rozdział II. Pierwsze polskie transmisje nabożeństw
1. Nadawca: Radio Poznańskie
1.1. Urządzenie broadcastingu w Poznaniu
1.2. Kazimierz Okoniewski
1.3. Rozwój rozgłośni i ruch radioamatorów
2. Próbne emisje Radia Poznańskiego
3. Transmisje nabożeństw wielkanocnych
3.1. Transmisja rezurekcji 16 kwietnia 1927 roku
3.2. Pierwsza polska transmisja mszy świętej 17 kwietnia 1927 roku
3.3. Transmisja mszy świętej 18 kwietnia 1927 roku
4. Uroczysta inauguracja Radia Poznańskiego
5. Emisje z Poznania retransmitowane przez Polskie Radio
5.1. Transmisja mszy świętej 3 maja 1927 roku
5.2. Transmisje z katedry stałym punktem programu
6. Formalna decyzja o transmisjach mszy świętych
6.1. Dekret prymasa Polski
6.2. Pierwszoplanowa rola ks. Stanisława Adamskiego
7. Trudności finansowe i techniczne
8. Bezprecedensowa rola środowiska poznańskiego

Rozdział III. Msza święta jako wydarzenie słowno-muzyczne
1. Liturgia mszy świętej
2. Muzyka transmitowanej liturgii
2.1. Radio a kultura muzyczna Poznania
2.2. Ksiądz Wacław Gieburowski i Poznański Chór Katedralny
2.3. Repertuar radiowych transmisji
2.4. Kształtowanie polskiej kultury muzycznej
3. Słowo w transmisjach z katedry
3.1. Troska o dobór kaznodziejów
3.2. Zasady skutecznego przepowiadania radiowego
3.3. Społeczny odbiór kazań
4. Przestrzeń foniczna poznańskich transmisji
4.1. Miejsce celebracji
4.2. Wydarzenie przekazywane na żywo
5. Odbiorcy Radia Poznańskiego
5.1. Zasięg rozgłośni
5.2. Szerokie grono odbiorców
5.3. Chorzy i osoby starsze
5.4. Wierzący i niewierzący
5.5. Motyw słuchania transmisji mszy świętej w literaturze
5.6. Różnorodność celów stawianych transmisjom

Rozdział IV. Droga do akceptacji transmisji
1. Poznańskie transmisje a Stolica Apostolska
1.1. Wyjaśnienia kard. Augusta Hlonda
1.2. Prymas Polski a Święte Oficjum
2. Status quo a refleksja teologiczna
2.1. Zapotrzebowanie na transmisje mszy świętych
2.2. Transmisje inspiracją do zainteresowania radiem
2.3. Kwestie do rozstrzygnięcia
2.3.1. Praeceptum dominicale
2.3.2. Audycje religijne a niereligijne
2.3.3. Wykorzystanie transmisji w kościele
3. Reperkusje pierwszej decyzji Świętego Oficjum
3.1. Poznańskie transmisje nadużyciem
3.2. Ujawnienie decyzji Świętego Oficjum
3.3. Dialog między kongregacjami
4. Powstanie Radia Watykańskiego
4.1. Pierwsze słowa papieża w radiu
4.2. Próby radiofoniczne i radiotelefonia
5. Przełom w recepcji transmisji mszy świętych
6. Dalsze wątpliwości kierowane do Świętego Oficjum
6.1. Detroit
6.2. Praga
6.3. Arquenay
6.4. Palermo
6.5. Malta
7. Akceptacja transmisji mszy świętych
7.1. Votum teologa Świętego Oficjum z 1936 roku
7.2. Opinia Kongregacji Świętych Obrzędów i Penitencjarii Apostolskiej
7.3. Akceptacja potwierdzająca praktykę

Zakończenie
Wykaz skrótów
Bibliografia
Tablica chronologiczna
Spis ilustracji
Indeks osobowy
Summary

 

Maciej Szczepaniak
Msza św. w mediach.
Źródła do dziejów Kościoła


Uniwersytet im. Adama Mickiewicza,
Wydział Teologiczny,
Poznań 2021, ss. 421
ISBN 978-83-66399-53-2

 

 

Maciej Szczepaniak
Msza fonogeniczna.
Pierwsza polska radiowa
transmisja mszy świętej
i towarzyszące jej okoliczności.


Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Wydział Teologiczny,
Poznań 2013, ss. 296.
ISBN 978-83-63266-81-3

Książki do nabycia w Wydawnictwie Wydziału Teologicznego UAM w Poznaniu, ul. Wieżowa 2/4.